นิโคติน คือสารเคมีให้โทษชนิดหนึ่งที่พบในกลุ่มยาสูบ เช่น บุหรี่ ซิการ์ ไปป์ สารนิโคตินส่งผลต่อสมองและระบบประสาท มีฤทธิ์ในทางการเสพติด เนื่องจากนิโคตินที่ถูกดูดซึมเข้าสู่ร่างกายจะมีผลทำให้เกิดการหลั่งสารเอพิเนฟรีนที่ต่อมหมวกไต ทำให้ผู้ป่วยเกิดการเสพติดสารนิโคติน ร่างกายต้องการนิโคตินเพิ่มมากขึ้น จึงมีผลต่อการสูบบุหรี่หรือยาสูบอื่น ๆ มากขึ้นเรื่อย ๆ ในที่สุด
การใช้ผลิตภัณฑ์ยาสูบต่าง ๆ ที่มีนิโคตินนั้นจะทำให้รู้สึกตื่นตัว มีสมาธิ และลดความกังวลหรือความเครียดลงไปได้ แต่เนื่องจากผลของนิโคตินต่อร่างกายมีระยะสั้น จึงทำให้ต้องเสพนิโคตินอย่างต่อเนื่องจนเกิดการเสพติดได้ง่าย ซึ่งเพิ่มความเสี่ยงในการเกิดปัญหาสุขภาพ เช่น ความดันโลหิตสูง หายใจไม่ทัน เวียนหัว รวมถึงโรคต่าง ๆ เช่น โรคหัวใจ โรคปอด หรือโรคมะเร็ง
ฤทธิ์ของนิโคตินที่มีต่อร่างกาย
เมื่อสูบบุหรี่และหายใจเอาควันบุหรี่ นิโคตินจะมีผลต่อสมองภายในเวลาประมาณ 10 วินาที ส่วนการสูบยาสูบอื่น ๆ เช่น ซิการ์หรือบุหรี่ไร้ควัน สารนี้จะถูกดูดซึมผ่านทางเนื้อเยื่อผิวหนัง เยื่อเมือกภายในจมูกและปาก ซึมเข้าสู่กระแสเลือดไปยังปอด และออกฤทธิ์ต่อสมองและระบบประสาท ด้วยการกระตุ้นให้เกิดการหลั่งสารเอพิเนฟรีนและโดปามีน ซึ่งเป็นสารที่ช่วยกระตุ้นให้เกิดความรู้สึกพึงพอใจหรือมีความสุข จึงทำให้เสพติดง่าย
นอกจากนั้น ยังเป็นผลให้ผู้ที่ได้รับสารนิโคตินอาจมีอาการอย่างความดันโลหิตเพิ่มสูงขึ้น อัตราการเต้นของหัวใจเพิ่มขึ้น หายใจถี่ขึ้น หรือน้ำตาลในเลือดสูงขึ้น อย่างไรก็ตาม นิโคตินสามารถส่งผลคลายความกังวล ทำให้เกิดความผ่อนคลาย หรือง่วงนอนได้ โดยการออกฤทธิ์ของนิโคตินขึ้นอยู่กับระดับความตื่นตัวของระบบประสาทกับปริมาณนิโคตินที่ถูกเสพเข้าไปด้วย
ตัวอย่างอาการที่เกิดขึ้นซึ่งเป็นผลจากการเปลี่ยนแปลงทางระบบประสาท ได้แก่
- กระตุ้นให้อารมณ์ดี
- ทำให้รู้สึกสบาย
- ลดความรู้สึกหงุดหงิด ไม่สบายใจ
- ลดอาการซึมเศร้า
- ลดความอยากอาหาร
- เพิ่มสมาธิ และเพิ่มประสิทธิภาพในการจำระยะสั้น
ระดับของสารนิโคตินที่ถูกดูดซึมเข้าสู่กระแสเลือดและสมอง ขึ้นอยู่กับวิธีการและปริมาณที่สูบเข้าไป เช่น สารนิโคตินจะถูกดูดซึมผ่านการสูบและหายใจเอาควันบุหรี่เข้าไปได้เร็วกว่าผู้ที่สูบซิการ์หรือไปป์ ซึ่งมักไม่ได้สูดควันเข้าไปในร่างกายด้วย
ผลกระทบของนิโคตินต่อชีวิตนักสูบ
นิโคตินสามารถส่งผลต่อร่างกายและก่อให้เกิดความเปลี่ยนแปลงต่าง ๆ ในชีวิตของผู้ที่ใช้ผลิตภัณฑ์ยาสูบ ดังนี้
เลิกสูบไม่ได้
เมื่อเสพติดนิโคติน นักสูบจะไม่สามารถหยุดสูบได้ แม้จะพยายามเลิกสูบหลายต่อหลายครั้ง หรือแม้ทราบว่าการสูบจะทำให้เกิดปัญหาสุขภาพต่าง ๆ ตามมา
ภาวะขาดนิโคติน
เมื่อไม่ได้รับสารนิโคติน ผู้เสพจะเผชิญกับภาวะขาดสารนิโคติน ซึ่งอาจประกอบด้วยอาการกระสับกระส่าย ขาดสมาธิ ปวดหัว มีน้ำหนักตัวเพิ่มจากความอยากอาหารที่เพิ่มขึ้น หัวใจเต้นช้าลง นอนไม่หลับ หงุดหงิดง่าย หรือซึมเศร้า โดยอาการเหล่านี้จะปรากฏชัดมากและรุนแรงที่สุดในช่วงวันแรก ๆ ที่ร่างกายขาดสารนิโคติน แต่จะค่อย ๆ ทุเลาลงเรื่อย ๆ เมื่อเวลาผ่านไปภายใน 1 เดือนให้หลัง
พฤติกรรมที่เปลี่ยนไป
นักสูบอาจมีพฤติกรรมหรือมีความยากลำบากในการใช้ชีวิตมากขึ้น โดยพวกเขาอาจหลีกเลี่ยงการพบปะ การทำกิจกรรมร่วมกับผู้อื่น หรือเข้าร่วมกิจกรรมกับผู้อื่นลดน้อยลง เนื่องจากไม่สามารถอยู่ในสถานที่หรือสถานการณ์ที่ไม่อาจสูบบุหรี่ได้ เช่น เลี่ยงการอยู่ในเขตปลอดบุหรี่ เลี่ยงการรับประทานอาหารในห้องแอร์ซึ่งไม่อนุญาตให้สูบบุหรี่
ปัญหาสุขภาพ
เสี่ยงต่อการเกิดปัญหาสุขภาพต่าง ๆ จากการสูบบุหรี่ เช่น
- ภาวะความดันโลหิตสูง
- มีปัญหาช่องปาก มีกลิ่นปาก หรือเป็นโรคเหงือกและฟัน
- บาดแผลสมานตัวช้าลง โดยเฉพาะหลังการผ่าตัด
- ประสิทธิภาพในการรับรสหรือกลิ่นลดลง
- ผิวหนังเหี่ยวย่น
- ภาวะหย่อนสมรรถภาพทางเพศ หรือภาวะมีบุตรยาก
- อาการป่วยเกี่ยวกับหลอดลม
- โรคถุงลมโป่งพอง
- การเกิดลิ่มเลือดอุดตัน ที่อาจทำให้เกิดอาการเส้นเลือดในสมองแตกหรือตีบตัน หรือลิ่มเลือดอาจไหลไปอุดตันที่ปอดได้ ซึ่งเสี่ยงต่ออันตรายถึงชีวิต
- โรคหัวใจและหลอดเลือด เช่น ภาวะกล้ามเนื้อหัวใจขาดเลือดเฉียบพลัน
- มะเร็งปอด
ยิ่งไปกว่านั้น ควันจากการสูบ หรือควันบุหรี่มือสอง อาจเป็นอันตรายต่อบุคคลใกล้ชิดที่สูดดมเข้าไป ซึ่งจะเพิ่มความเสี่ยงต่อการเกิดปัญหาสุขภาพที่รุนแรง เช่น อาการแพ้ต่าง ๆ หรือการติดเชื้อบริเวณตา จมูก ลำคอ และในระบบทางเดินหายใจ โรคหัวใจ โรคปอด มะเร็งปอด เป็นต้น
พฤติกรรมบ่งชี้ของผู้ที่เสพติดนิโคติน
เกณฑ์การวินิจฉัยผู้ที่เสพติดนิโคตินจากการใช้ยาสูบต่าง ๆ ตามคู่มือการวินิจฉัยและสถิติความผิดปกติทางจิต (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fifth Edition: DSM-5) ได้ระบุไว้ว่า ผู้ที่เสพติดนิโคตินจะต้องมีพฤติกรรมหรืออาการอย่างน้อย 2 จาก 11 อาการที่ปรากฏภายในช่วง 1 ปีที่ผ่านมา ดังต่อไปนี้
- สูบในปริมาณที่เพิ่มมากขึ้น หรือสูบติดต่อกันมาเป็นเวลานาน
- อยากสูบเรื่อย ๆ ไม่สามารถเลิกสูบ หรือไม่สามารถควบคุมปริมาณการสูบให้เป็นตามที่ตั้งใจได้
- ต้องสูบบุหรี่หรือยาสูบใด ๆ ในการทำกิจกรรมต่าง ๆ ที่ต้องใช้เวลานาน
- มีความกระหายอยากสูบอย่างมาก
- สูบบุหรี่บ่อยจนส่งผลเสียต่อบทบาทหน้าที่ในที่ทำงาน ที่โรงเรียน หรือที่บ้าน
- ยังคงสูบมาอย่างต่อเนื่อง แม้จะมีปัญหาความสัมพันธ์ทางสังคมอันเนื่องมาจากการสูบบุหรี่ เช่น ขัดแย้งกับผู้อื่นเกี่ยวกับการสูบบุหรี่ของตน
- เลิกหรือลดกิจกรรมต่าง ๆ ที่สำคัญทางสังคม เกี่ยวข้องกับหน้าที่การงาน หรืองานสังสรรค์รื่นเริงเนื่องมาจากการสูบ
- ยังคงสูบแม้เป็นสถานการณ์ที่เป็นอันตรายทางกายภาพ เช่น การสูบบุหรี่บนเตียง
- ยังคงสูบอย่างต่อเนื่อง แม้ทราบว่าการสูบอาจนำไปสู่การเกิดปัญหาสุขภาพทั้งทางร่างกายและจิตใจ
- มีอาการดื้อต่อสารนิโคติน โดยเกิดอาการใดอาการหนึ่ง เช่น สูบเพิ่มมากขึ้นเรื่อย ๆ เพื่อสนองต่อความอยาก และเกิดผลหรือความรู้สึกจากการสูบน้อยลง แม้สูบในปริมาณเท่าเดิม
- ภาวะขาดสารนิโคติน โดยอาจมีอาการที่เด่นชัดของกลุ่มอาการขาดนิโคติน หรือกลับไปสูบ และใช้สารทดแทนนิโคติน เพื่อไม่ให้เกิดอาการต่าง ๆ จากภาวะขาดนิโคติน
แนวทางสำหรับเลิกสูบ เลิกเสี่ยง เลิกเสพติดนิโคติน
นอกจากสารนิโคติน ในบุหรี่และยาสูบชนิดต่าง ๆ ยังมีสารให้โทษอื่น ๆ อีก เช่น ทาร์ (Tar) หรือน้ำมันดิน และคาร์บอนมอนอกไซด์ (Carbon Monoxide) ซึ่งล้วนแต่เพิ่มความเสี่ยงและอาจก่อให้เกิดปัญหาสุขภาพได้ในอนาคต ฉะนั้น การเลิกสูบบุหรี่และยาสูบทุกชนิดย่อมส่งผลดีต่อสุขภาพในระยะยาว โดยอาจปฏิบัติตามแนวทาง ดังต่อไปนี้
การปรับเปลี่ยนพฤติกรรม
การเลิกสูบนิโคตินในบุหรี่สามารถเริ่มทำได้จากการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมการใช้ชีวิตต่าง ๆ โดยสามารถทำตามคำแนะนำได้ ดังนี้
- ชะลอความอยากลง หากกำลังรู้สึกอยากสูบ ให้หันเหความสนใจไปทำสิ่งอื่นแทน เช่น ออกไปนอกบ้าน ออกไปสูดอากาศบริสุทธิ์ หรือไปอยู่ในบริเวณที่เป็นเขตปลอดบุหรี่
- ทำให้ปากไม่ว่าง เคี้ยวหมากฝรั่ง กินถั่ว หรือเมล็ดธัญพืชต่าง ๆ แทน เพื่อลดความอยากสูบ
- หลีกเลี่ยงปัจจัยเสี่ยง ไม่อยู่ในสถานการณ์ที่ทำให้อยากสูบบุหรี่ เช่น งานปาร์ตี้ ผับ บาร์ บรรยากาศที่ตึงเครียด
- อย่าอนุญาตให้ตัวเองกลับไปสูบเพียงเพราะคิดว่าสูบแค่ครั้งเดียว เพราะมีโอกาสสูงที่จะกลับไปสูบอีกเรื่อย ๆ
- หากิจกรรมทำ โดยเฉพาะกิจกรรมที่ต้องใช้แรง เพื่อลดความอยากสูบ เช่น เดิน วิ่ง ลุกนั่ง วิดพื้น และการออกกำลังกายต่าง ๆ นอกจากนี้ อาจหากิจกรรมที่เป็นงานอดิเรกอื่น ๆ ทำ
- เรียนรู้เทคนิคการผ่อนคลายความเครียด เพื่อหลีกเลี่ยงการสูบ เช่น การสูดหายใจลึก ๆ ผ่อนคลายกล้ามเนื้อ การนวด เล่นโยคะ ฟังเพลงเบา ๆ สบาย ๆ ผ่อนคลายอารมณ์ เป็นต้น
- เตือนตัวเองอยู่เสมอ ให้ตระหนักถึงโทษของนิโคติน และประโยชน์จากการเลิกสูบ โดยเฉพาะการมีสุขภาพที่ดีขึ้น รู้สึกดีขึ้น ประหยัดค่าใช้จ่าย และทำให้บุคคลใกล้ชิดปลอดภัยจากพิษของควันบุหรี่มือสอง
- ขอความช่วยเหลือ เช่น พูดคุยสร้างกำลังใจ รับการสนับสนุนจากเพื่อน ครอบครัว หรือผู้ที่อยู่ในกลุ่มเลิกบุหรี่เช่นเดียวกัน ในส่วนของประเทศไทย สามารถติดต่อศูนย์บริการเลิกบุหรี่ทางโทรศัพท์แห่งชาติ เพื่อสอบถามข้อมูลและความช่วยเหลือได้ที่เบอร์สายด่วน 1600
การรักษาทางการแพทย์
ผู้ที่ไม่สามารถเลิกสูบได้ด้วยตนเอง หรือล้มเหลวหลังพยายามเลิกสูบด้วยตนเอง ควรไปปรึกษาแพทย์ถึงแนวทางในการเลิกสูบ และวิธีการรับมือกับอาการขาดนิโคติน
โดยแพทย์อาจแนะนำวิธีการรักษาที่ใช้ยาหรือสารที่มีส่วนประกอบของนิโคตินในรูปแบบสเปรย์ ยาพ่น หมากฝรั่ง ยาอม หรือแผ่นปิดผิวหนัง หรือยาเลิกบุหรี่ที่ไม่มีส่วนผสมของนิโคติน จนกว่าผู้ที่เสพติดนิโคตินจะมีอาการดีขึ้นและไม่กลับไปสูบอีก เช่น บูโพรพิออน (Bupropion) และวาเรนนิคลีน (Varenicline)
ส่วนการสูบบุหรี่ไฟฟ้าเพื่อช่วยให้เลิกสูบบุหรี่และยาสูบอื่น ๆ นั้น สำหรับในประเทศไทย บุหรี่ไฟฟ้ายังไม่ได้รับการรับรองให้ใช้อย่างถูกต้องตามกฎหมาย และเป็นประเด็นที่ยังต้องการงานค้นคว้าวิจัยเพิ่มเติมถึงคุณสมบัติและประสิทธิผลของมันต่อไปในอนาคต อย่างไรก็ตาม การใช้ผลิตภัณฑ์ยาสูบไม่ว่ารูปแบบใดก็ตามสามารถส่งผลร้ายต่อร่างกายได้
เทคนิครับมืออาการขาดสารนิโคติน
หลังเลิกสูบ ผู้ป่วยอาจต้องเผชิญอาการต่าง ๆ ในภาวะขาดนิโคติน วิธีการและแนวทางปฏิบัติง่าย ๆ ดังต่อไปนี้ อาจช่วยให้สามารถรับมือกับอาการเหล่านั้นได้ เช่น
- ออกกำลังกายอย่างเหมาะสมสม่ำเสมอ โดยเฉลี่ยอย่างน้อยวันละ 30 นาที เพื่อช่วยรักษาบรรเทาอาการซึมเศร้าและเมื่อยล้าจากการขาดสาร แต่ต้องไม่ออกกำลังกายก่อนเข้านอน เพราะอาจทำให้นอนไม่หลับ โดยควรออกกำลังกายทิ้งช่วงห่างกับเวลาเข้านอนอย่างน้อย 3–4 ชั่วโมง
- พักผ่อนอย่างเพียงพอ เมื่อขาดนิโคติน ร่างกายจะมีอาการอ่อนเพลีย ควรพักผ่อนเพื่อให้ร่างกายได้ฟื้นฟู
- หันเหความสนใจจากการสูบ เพื่อป้องกันไม่ให้กลับไปสูบอีก โดยควรหากิจกรรมที่ตนสนใจและสร้างสรรค์ทำ เช่น การผ่อนคลายด้วยการเล่นเกม เล่นอินเทอร์เน็ต เดินเล่น หรือตั้งเป้าหมายให้รางวัลตนเองด้วยวิธีต่าง ๆ เป็นต้น
- อยู่ห่างจากสถานการณ์ที่ทำให้อยากสูบบุหรี่ และอยู่ห่างไกลจากผู้ที่กำลังสูบบุหรี่
- เรียนรู้วิธีรับมือกับความเครียดและการจัดการปัญหา เช่น การทำสมาธิ สูดหายใจลึก ๆ หากิจกรรมที่ผ่อนคลายทำ
- ขอกำลังใจและการสนับสนุนจากเพื่อน ครอบครัว และบุคคลใกล้ชิด
- ปรึกษาแพทย์เสมอหากมีความวิตกกังวลหรือมีข้อสงสัยเกี่ยวกับการเลิกสูบ และไปพบแพทย์ทันทีหากมีอาการป่วยที่รุนแรง
นิโคตินถือเป็นสารที่เข้าไปกระตุ้นการทำงานสมองและทำให้เกิดความรู้สึกผ่อนคลายหรือมีความสุขได้ แต่ความรู้สึกที่ได้จากการสูบนิโคตินนั้นไม่คุ้มค่าเมื่อเทียบกับผลต่อสุขภาพในระยะยาว จึงควรหลีกเลี่ยงบุหรี่ บุหรี่ไฟฟ้า ซิการ์ และผลิตภัณฑ์ยาสูบอื่น ๆ ไว้ รวมถึงควรเลิกการสูบ และขอความช่วยเหลือจากคนรอบข้างหรือไปพบแพทย์หากไม่สามารถเลิกสูบได้ด้วยตนเอง
