ความหมาย สมองขาดออกซิเจน (Cerebral Hypoxia)

สมองขาดออกซิเจน (Cerebral Hypoxia) คือ อาการที่สมองได้รับออกซิเจนไม่เพียงพอต่อความต้องการ ซึ่งอาจทำให้เกิดผลกระทบต่อร่างกายอย่างอาการหายใจสั้นและถี่ ความจำเสื่อมชั่วคราว ชัก หรืออาจหมดสติได้

โดยมีสาเหตุมาจากหลายปัจจัย เช่น โรคหอบ สำลักควัน โดนบีบรัดบริเวณคอ หรือจมน้ำ เป็นต้น ทั้งนี้ อาการสมองขาดออกซิเจนถือเป็นภาวะอันตราย เพราะอาจสร้างความเสียหายต่อสมองจนถึงขั้นสมองตายและทำให้เสียชีวิตได้

อาการของสมองขาดออกซิเจน

ผู้ที่มีภาวะสมองขาดออกซิเจนจะมีอาการแตกต่างกันไปในแต่ละบุคคล ขึ้นอยู่กับความรุนแรงของอาการและระยะเวลาที่สมองขาดออกซิเจน โดยอาจมีอาการเบื้องต้น เช่น รู้สึกสับสนมึนงง มีเหงื่อออกมาก การตัดสินใจแย่ลง เคลื่อนไหวลำบาก ขาดสมาธิ ความจำเสื่อมชั่วคราว เป็นต้น แต่หากสมองขาดออกซิเจนอย่างรุนแรง อาจทำให้เกิดอาการดังต่อไปนี้

ผิวหนังเปลี่ยนเป็นสีคล้ำ
หายใจสั้น เร็ว หายใจติดขัด หรือหายใจมีเสียงหวีด
หัวใจเต้นเร็ว
ดวงตาไม่มีปฏิกิริยาต่อแสง
ชัก
หมดสติ
หยุดหายใจ หรือถึงขั้นสมองตายและเสียชีวิต

สาเหตุของสมองขาดออกซิเจน

สมองเป็นอวัยวะที่ต้องการออกซิเจนอย่างต่อเนื่อง หากขาดออกซิเจนเพียง 5 นาที ก็อาจทำให้เซลล์สมองค่อย ๆ ตายลงได้ โดยสาเหตุที่ทำให้เกิดภาวะสมองขาดออกซิเจนนั้นมีหลายประการ โดยเฉพาะโรคหลอดเลือดสมอง ภาวะหัวใจหยุดเต้น และภาวะหัวใจเต้นผิดจังหวะ ซึ่งเป็นสาเหตุสำคัญที่ทำให้ออกซิเจนและสารอาหารไปเลี้ยงสมองไม่ได้ตามปกติ

ส่วนสาเหตุอื่น ๆ ที่อาจทำให้สมองขาดออกซิเจน ได้แก่

สำลัก
จมน้ำ
โดนบีบรัดที่คอ
ความดันเลือดต่ำ หรือเป็นโรคโลหิตจาง
อยู่ในบริเวณที่มีออกซิเจนน้อย เช่น เหตุการณ์ไฟไหม้ หรืออยู่บนที่สูงเกิน 8,000 ฟุต เป็นต้น
ได้รับพิษจากก๊าซคาร์บอนมอนอกไซด์ หรือได้รับสารพิษไซยาไนด์
ได้รับบาดเจ็บที่สมอง หรือเป็นโรคสมองพิการ
ได้รับยาในปริมาณมากเกินไป ได้รับยาที่มีผลทำให้หยุดหายใจ หรือได้รับยาสลบ
เป็นโรคหอบหืด
เป็นโรคที่มีปัญหาเกี่ยวกับกล้ามเนื้อที่ใช้หายใจ เช่น โรคกล้ามเนื้ออ่อนแรงเอแอลเอส เป็นต้น
เป็นโรคเกี่ยวกับปอด เช่น หลอดลมอักเสบ ถุงลมโป่งพอง ปอดบวม ปอดอุดกั้นเรื้อรัง หรือน้ำท่วมปอด เป็นต้น

นอกจากนี้ การทำกิจกรรมบางอย่างก็อาจเพิ่มความเสี่ยงต่อการเกิดภาวะสมองขาดออกซิเจนได้ เช่น เล่นฟุตบอล ชกมวย ดำน้ำ หรือปีนเขา เป็นต้น

การวินิจฉัยสมองขาดออกซิเจน

แพทย์สามารถวินิจฉัยอาการสมองขาดออกซิเจนได้จากการตรวจร่างกาย สอบถามเกี่ยวกับประวัติการเจ็บป่วยและกิจกรรมที่ทำล่าสุดก่อนมาพบแพทย์ รวมถึงอาจใช้วิธีการตรวจอื่น ๆ เพื่อช่วยในการวินิจฉัย ดังนี้

ตรวจเลือด

เพื่อตรวจระดับออกซิเจน ก๊าซต่าง ๆ รวมถึงระดับสารเคมีที่อยู่ในเลือด

ตรวจสมอง

ตรวจดูความผิดปกติภายในสมอง เช่น

เอกซเรย์หลอดเลือดสมอง โดยฉีดสารทึบรังสีเข้าไปในเส้นเลือด และเอกซเรย์ดูความผิดปกติของเส้นเลือดในสมอง
เอกซเรย์คอมพิวเตอร์ (CT Scan) หรือสแกนสมองด้วยคลื่นแม่เหล็กไฟฟ้า (MRI Scan) เป็นการสร้างภาพเสมือนของสมองเพื่อตรวจสอบความผิดปกติต่าง ๆ เช่น เลือดออกในสมอง เนื้องอกในสมอง สมองขาดเลือด สมองตาย เป็นต้น
ตรวจคลื่นไฟฟ้าสมอง (EEG) เป็นการตรวจการทำงานของเซลล์สมอง โดยวิธีนี้สามารถบอกสาเหตุของอาการชักได้

ตรวจหัวใจ

อาจตรวจหาความผิดปกติของหัวใจด้วยวิธีการ ดังนี้

อัลตราซาวด์ เป็นการใช้คลื่นเสียงความถี่สูงสร้างภาพเสมือนของหัวใจเพื่อตรวจดูความผิดปกติ
ตรวจคลื่นไฟฟ้าหัวใจ (ECG) เป็นการตรวจคลื่นไฟฟ้าที่หัวใจปล่อยออกมาทุกจังหวะการเต้นของหัวใจ ซึ่งสามารถบอกได้ว่าหัวใจเต้นผิดจังหวะหรือไม่

การรักษาสมองขาดออกซิเจน

เมื่อเกิดอาการสมองขาดออกซิเจนขึ้น ต้องรีบนำตัวผู้ป่วยส่งโรงพยาบาลโดยเร็ว เพราะยิ่งสมองขาดออกซิเจนนานเท่าใด ความเสี่ยงที่สมองจะถูกทำลายอย่างถาวรตลอดจนโอกาสในการเสียชีวิตจะมีเพิ่มมากขึ้นตามไปด้วย

ส่วนการรักษาจะขึ้นอยู่กับสาเหตุและความรุนแรงของอาการ โดยแพทย์จะเน้นไปที่การเพิ่มระดับออกซิเจนในร่างกาย เพื่อลดความเสียหายที่จะเกิดขึ้นต่อระบบต่าง ๆ ซึ่งอาจใช้เครื่องช่วยหายใจร่วมด้วยในกรณีที่ผู้ป่วยอาการหนัก

นอกจากนี้ แพทย์อาจตรวจหัวใจโดยดูจังหวะการเต้นของหัวใจ อัตราการเต้นของหัวใจ ตรวจความดันเลือดและคอยดูแลอาการผู้ป่วยอย่างใกล้ชิด ซึ่งอาจต้องให้เลือด ยา หรือสารเหลวอื่น ๆ ผ่านทางหลอดเลือดดำ เพื่อให้ความดันเลือดและอัตราการเต้นของหัวใจอยู่ในระดับที่เหมาะสม ในบางครั้งก็อาจต้องให้ยากันชักหรือยาชาในการรักษาด้วย

ภาวะแทรกซ้อนของสมองขาดออกซิเจน

ภาวะแทรกซ้อนของสมองขาดออกซิเจนจะรุนแรงหรือไม่นั้น ขึ้นอยู่กับระยะเวลาที่สมองขาดออกซิเจนและความรุนแรงของอาการ หากได้รับการรักษาช้าก็อาจทำให้มีอาการแทรกซ้อนที่รุนแรงขึ้นตามไปด้วย โดยภาวะแทรกซ้อนอันตรายที่อาจเกิดขึ้น คือ ภาวะสมองตายที่เรียกว่าเจ้าชายนิทราหรือภาวะผัก โดยผู้ป่วยจะนอนไม่รู้สึกตัวอีกเลยในขณะที่ส่วนต่าง ๆ ของร่างกายยังคงทำงานอยู่ เช่น ลืมตา ตื่นนอน หรือหายใจได้ ความดันเลือดเป็นปกติ เป็นต้น

อย่างไรก็ตาม ผู้ป่วยจะไม่ตอบสนองต่อสิ่งรอบข้าง และบางคนอาจเสียชีวิตภายใน 1 ปีหรือนานกว่านั้น ขึ้นอยู่กับการดูแลผู้ป่วย ซึ่งอาจเสี่ยงเกิดอาการแทรกซ้อนอื่น ๆ เพิ่มเติมตามมาด้วย เช่น ขาดสารอาหาร มีแผลกดทับ ปอดบวม หลอดเลือดดำอุดตัน เป็นต้น

นอกจากนี้ ภาวะสมองขาดออกซิเจนอาจทำให้เกิดอาการแทรกซ้อนอื่น ๆ ได้ทั้งในระหว่างการรักษาและต่อมาในระยะยาว เช่น

นอนไม่หลับ
กล้ามเนื้อกระตุก
เห็นภาพหลอน
มีพฤติกรรมถดถอย
ความจำเสื่อม

การป้องกันสมองขาดออกซิเจน

ภาวะสมองขาดออกซิเจนนั้นเกิดขึ้นได้จากหลายสาเหตุและไม่สามารถคาดเดาได้ จึงทำให้ป้องกันได้ยาก แต่ในเบื้องต้นสามารถป้องกันได้โดยหลีกเลี่ยงสถานการณ์ที่อาจทำให้เกิดอาการนี้ เช่น หลีกเลี่ยงสถานที่ที่มีควันอย่างบริเวณท้องถนนที่มีการจราจรติดขัด เพื่อป้องกันก๊าซคาร์บอนมอนอกไซด์ หรือระมัดระวังในการลงเล่นน้ำ เพื่อป้องกันการจมน้ำ เป็นต้น ส่วนผู้ป่วยที่เป็นโรคซึ่งต้องดูแลอาการอยู่ตลอดอย่างโรคหอบหืด ควรพกยาพ่นหรือยากินติดตัวไว้ตลอดเวลา และพยายามหลีกเลี่ยงปัจจัยเสี่ยงที่จะทำให้อาการกำเริบ รวมทั้งสังเกตตนเองว่ามีอาการผิดปกติเกิดขึ้นหรือไม่ อย่างรู้สึกจำอะไรไม่ค่อยได้ หายใจถี่ เคลื่อนไหวได้ลำบากมากขึ้นหรือไม่ เป็นต้น

ทั้งนี้ หากพบเห็นผู้ที่สงสัยว่าอาจเผชิญอาการสมองขาดออกซิเจนอยู่ สิ่งที่ควรทำโดยเร็ว คือ การปั๊มหัวใจหรือทำ CPR เพื่อเพิ่มระดับออกซิเจนในร่างกายและป้องกันอาการรุนแรงขึ้น จากนั้นให้รีบนำตัวผู้ป่วยส่งโรงพยาบาลโดยเร็วที่สุด